Design Thinking in de zorg

Veel ontwikkel- of verbetertrajecten in de zorg worden gestart zonder het perspectief van de eindgebruikers er écht bij te betrekken. Hierdoor kunnen deze trajecten uiteindelijk niet tot de gewenste verbetering leiden. Een mooie en creatieve manier om de eindgebruikers mee te nemen bij vebetertrajecten is design thinking. Op deze pagina geven we u een overzicht van de manier waarop u hiermee in uw organisatie aan de slag kunt gaan.

Design Thinking leent zich juist goed voor zorgvraagstukken. Vooral omdat zorgprofessionals vaak werken aan abstracte thema’s zoals zelfredzaamheid en eigen regie. De blik van de eindgebruikers (cliënten en naasten) is dan juist cruciaal bij het opzetten van een ontwikkel- of verbetertraject.

Aan de slag met Design Thinking

In de eerste fase van Design Thinking is het belangrijk om met een ‘open’ houding het probleem te verkennen. Dat doet u door middel van zogenaamde ‘proefboringen’. U haalt zo breed mogelijk ervaringen op bij de eindgebruiker(s) over het betreffende probleem en analyseert deze ervaringen om daar bruikbare inzichten uit te halen. Wij delen 5 verschillende manieren die u kunt gebruiken om ervaringen op te halen.

1. Onderzoeksbox

Om deze inzichten op te halen kunt u de onderzoeksbox gebruiken die Vilans ontwikkeld heeft. Met deze box kunt u op een creatieve manier achter de ervaringen van mensen te komen. De onderzoeksbox bevat voorwerpen en opdrachten die mensen inspireren en helpen hun waarden, gevoelens en gedachten te verwoorden. Zo kunnen er ervaringen en inzichten boven tafel komen, waar u als zorgprofessional misschien helemaal niet aan had gedacht. 

2. Empathy mapping

Er zijn natuurlijk nog meer manieren om ervaringen en inzichten in beeld te krijgen. Denk aan empathy mapping. Daarmee leeft u zich in in de wereld van de verschillende eindgebruikers door vragen te stellen als ‘Wat denkt en voelt hij of zij?’, ‘Wat ziet hij of zij?’, ‘Wat zegt hij of zij?’, ‘Wat hoort hij of zij?’.

3. Klantreis

Het maken van een klantreis is ook een veelgebruikte manier om inzichtelijk te maken waar een cliënt mee te maken heeft. De klantreis is een visuele tijdlijn over een bepaald onderwerp. Deze is opgedeeld in verschillende fases op een horizontale as en thema’s op de verticale as. De reis wordt afgestemd op het innovatievraagstuk en in de tijdlijn worden punten opgenomen zoals: hoe voelde de cliënt zich bij een specifieke handeling? Welke gedachten riep het op? Wat zijn hierbij de gewenste gevoelens en gedachten? Zie hieronder het voorbeeld van een klantreis van een dag in de verpleegzorg.

4. Op reis

Een andere populaire methode om ervaringen op te halen bij mensen is deze metafoor van op reis gaan. Door ervaringen over een bepaalde situatie op te halen met de metafoor van een reis, probeert u als gespreksleider zo min mogelijk te sturen en haalt u informatie boven die u door middel van een interview bijvoorbeeld gemist zou hebben.

6 tips om informatie op te halen   

1. Leer elkaar eerst kennen in een informele setting. Drink eens een kop koffie of thee samen. Dit vormt een basis om later creatief met elkaar aan de slag te gaan. Wees hierbij zo open mogelijk en bouw met elkaar aan een relatie waar ruimte voor creativiteit en eigenzinnigheid is. Neem de tijd en spreek je waardering uit naar de betrokkenen, probeer niet te veel te sturen. “Vertrouwen winnen van de doelgroep is cruciaal, je moet elkaar eerst leren kennen.” (Laura Koenen, Social Designer)
2. Gebruik een ‘icebreaker’ om elkaar als een groep beter te leren kennen. Zo kunt u bijvoorbeeld één iemand uit de groep aanwijzen om zijn of haar associaties met een specifiek woord te vertellen. Degene die naast deze persoon zit associeert daarop door en zo gaat u de hele groep af.  
3. Luister goed en probeer de eindgebruiker te begrijpen, wees onderdeel van hun leefwereld. Alles is goed en alles mag. Geef geen oordeel en wees flexibel. ‘’The trick is to make someone the most interesting one in the room. Be eager to learn from them. But leave a distance to be able to let them be indendent.” (Laila Cassim, British designer) 
4. Er is niet één juiste manier volgens design thinking te werken: voor sommigen werkt het goed om volgens een planning en stappenplan te werken. Anderen willen juist meteen uitwerken wat ze in hun hoofd hebben en willen helemaal niet stapsgewijs werken. De fasen zijn vooral een richtlijn.
5. Observeer in een situatie waarin zich problemen voordoen, en stel anderen vragen om een goed beeld te krijgen van wat er van belang is in die situatie. Stel u open voor zaken die aanvankelijk mogelijk onduidelijk zijn. Soms zit hier de sleutel tot vernieuwend kijken/denken over het knelpunt. Het ‘toeval’ toelaten is een belangrijk gegeven. 
6. Het is een kwestie van doen, ga maar gewoon met elkaar aan de slag en ondervind wat wel en niet werkt. “Denk er niet te zwaar over, het is ook maar gewoon een kwestie van beginnen en doen” (Lieke Lovink, Vilans).

Hoe bedenkt u uiteindelijk de oplossing?

De volgende stap is het bedenken van kansen en oplossingen. Op welke manieren kunt u het probleem oplossen? Wij delen verschillende manieren om hiermee aan de slag te gaan. Ook geven we een aantal inspirerende voorbeelden uit de zorg, u zult zien dat u zeker niet de enige bent die met design thinking aan de slag wil gaan. 

Als u ervaringen en inzichten hebt opgehaald bij de eindgebruiker, dan kunt u op zoek gaan naar kansen en oplossingen. Ideeën visueel maken door middel van prototypen kan hierbij enorm behulpzaam zijn. Denk eraan: het is een kwestie van trial and error!

1. Braindump

U kunt bijvoorbeeld een zogeheten ‘braindump’ doen. Laat alle deelnemers van de sessie alle ideeën qua kansen en oplossingen die in hen opkomen opschrijven op meerdere post-its. Het is hierbij belangrijk te benadrukken dat men alles kan en mag, en dat kwantiteit boven kwaliteit gaat. Als iedereen uitgeschreven is kunt u met elkaar kijken naar de aangedragen ideeën: Welke thema’s zijn er te ontdekken? Welke oplossingen lijken op elkaar of juist helemaal niet? Welke oplossingen zijn geschikt om verder in detail uit te denken? Kies een idee uit en ga met elkaar in gesprek om de oplossing verder vorm te geven. Daarna kunt u het idee uitwerken en testen in de praktijk met verschillende eindgebruikers.  

2. Wat-Nou-Als-Brainstorm

Houd een brainstormsessie met vragen als ‘Wat als we al het geld op de wereld hadden?’ Of ‘Wat als we superkrachten hadden om dit probleem op te lossen?’ Combineer ideeën, voeg iets toe, maak ideeën groter of kleiner. U kunt bijvoorbeeld een workshop doen waarin u een extreme situatie schetst, denk dan aan doemscenario’s of juist aan utopische schetsen. Uit de meest gekke ideeën komen uiteindelijk vaak hele haalbare oplossingen. Malou van Dijck, (social designer) noemt methodes als een doemscenario of juist een utopische schets. 'Daar komen altijd haalbare dingen uit uiteindelijk. Wat je maakt moet echt op maat zijn voor de eindgebruiker.'

3 tips bij het bedenken van oplossingen 

1. Probeer verschillende dingen uit met de eindgebruikers en ga niet voor de snelste weg om direct bij een oplossing uit te komen.
2. Het kan best spannend zijn om met knutselspullen of halve prototypes aan de slag te gaan. We zien vaak dat het logisch klinkt om een open en flexibele houding te hebben, maar dat het in de praktijk toch lastig is om écht open (en kwetsbaar) op pad te gaan. Het blijft vaak een kwestie van wat wel en niet werkt voor uw groep.  
3. Gebruik aansprekende en laagdrempelige werkvormen die uitnodigen tot creativiteit. 

Inspirerende voorbeelden van Design Thinking in de zorg

U bent zeker niet de eerste die via Design Thinking oplossingen probeert te bedenken voor de problemen waar u in de zorg mee te maken krijgt. Al heel veel zorgorganisatie gingen ermee aan de slag. Bekijk een aantal voorbeelden: 

• Een voorbeeld is de Toekomst Expositie ontwikkeld door Vilans. Hierbij stonden vijf prikkelende prototypen van toekomstige ontwikkelingen centraal. Denk daarbij aan een biologisch afbreekbare kous die u direct op de huid print en afspoelt met water en speciale zeep. Aan de hand van dit soort voorbeelden zijn gesprekken gevoerd over passende, concrete kansen en oplossingen voor ontwikkelingen in de toekomst. Zo kunt u cliënten, naasten en/of zorgprofessionals aan het denken zetten over allerlei ‘out of the box’ ideeën. 
• Hoe kunnen we mensen met dementie helpen om de weg te vinden in de zorginstelling waar ze verblijven? Op deze vraag hebben ontwerpers een antwoord gevonden. Zo zijn er namelijk verschillende soorten steunbeugels ontworpen waardoor mensen met dementie makkelijker kunnen herkennen waar ze zijn. De beugels verschillen zowel in uiterlijk als in tast. Dit is een mooi voorbeeld van hoe ontwerp een verschil kan maken voor mensen in een zorginstelling. 
• Elk jaar worden er prijzen uitgereikt aan projecten die digitalisering gebruiken om op een creatieve manier bij te dragen aan sociale innovatie. Om uithuisplaatsing in de jeugdhulp te voorkomen is Extra Teamlid ontwikkeld. Extra Teamlid is een spelbord en applicatie dat professionals en ouders helpt in te schatten welke hulp nodig is. De applicatie benut data analyse bij de keuze voor een vervolgtraject: op het spelbord wordt een tijdlijn van ingezette hulptrajecten van het gezin gevisualiseerd. Bekijk ook het filmpje waarin dit project wordt toegelicht.
• Met technologie persoonsgerichte zorg geven. Dat is de ambitie die zorgorganisatie Pleyade heeft met de Beleefkamer. Bij deze technologie gaat het niet om meten of monitoring, maar om het welzijn en de beleving van de bewoner. Lees en bekijk in het filmpje hoe zo’n Beleefkamer werkt.
• Bij een project ‘Tuin aan tafel’ is co-creatie toegepast om een leefruimte vorm te geven op een PG-afdeling. Tijdens workshops hebben bewoners, familieleden en personeel inrichting gegeven aan de tuinkamer. Zo is door middel van co-creatie een tuinkamer ontworpen die volledig past bij behoeften van de eindgebruikers. Lees meer over deze tuinkamer.
• Alzheimer Nederland ontwikkelde de toolkit patiëntparticipatie waarin antwoorden op vragen als waarom, wanneer en hoe ervaringsdeskundigen mee kunnen denken in bij onderzoek en oplossingen.